ศูนย์โกนหัว, โฮมสเตย์วิถีเซน การปรับตัวขององค์กรศาสนา ในยุคที่ความเชื่อต้องพึ่งทุนนิยม

การกลับมาของซีรีส์สาธุ ในซีซั่น 2 ทำให้ชาวโซเชียลฯ กลับมาวิพากษ์วิจารณ์อีกครั้งถึงประเด็นระหว่าง ‘ศาสนา’ และ ‘ธุรกิจ’ ซึ่งทางหนึ่งคือหนทางดับทุกข์ อีกทางหนึ่งคือหนทางสู่ความมั่งคั่ง มองมุมไหนสองสิ่งนี้ก็เป็นเส้นขนานของกันและกันมาตลอด โดยเฉพาะในศาสนาพุทธที่มีคำสอนให้ผู้นับถือไตร่ตรองละจากกิเลสวัตถุ (แม้บ่อยครั้งจะเผยให้เห็นความย้อนแย้งเมื่อคนในผ้าเหลืองเป็นผู้กระทำผิดเสียเองก็ตาม)

ถึงกระนั้นในร่มศาสนาอื่นเรื่องของศาสนาและธุรกิจกลับมีให้เห็น ผ่าน business model ที่น่าสนใจ โดยที่ไม่ต้องหลบซ่อน หรือหักเหลี่ยมเฉือนคมเหมือนในซีรีส์ แต่จะทำยังไงและเป็นศาสนาไหนบ้าง พนมมือตั้งจิตอธิษฐานแล้วไปหาคำตอบพร้อมกันในคอลัมน์ Recap ตอนนี้

Tonsure Centres: ธุรกิจ ‘โกนผม’ แลกความศรัทธา

ณ เมืองติรุมาลา รัฐอานธรประเทศ ประเทศอินเดีย ซึ่งเป็นที่ตั้งของวัดติรุมลา ติรุปติ เวงกเฏศวร (Tirumala Tirupati Venkateswara Temple) มีธุรกิจที่เรียกว่า ‘ถวายหัว’ หรือการ ‘โกนหัว’ เพื่อถวายเส้นผมบูชาแด่พระวิษณุ ปางพระเวงกะเตศวร  ตามความเชื่อในศาสนาฮินดู นิกายไวษณพ (Vaishnavism) โดยผู้ที่มาแสวงบุญสามารถทำตามพิธีดังกล่าวได้ทุกเพศ ทุกวัย 

ในอดีตการถวายเส้นผมเป็นการแสดงสัญลักษณ์ถึงการละอัตตา, หลุดพ้นจากวัฏจักรโลกียะ และแสดงตนการเป็นสาวกที่ดี เป็นเช่นนั้นมาหลายร้อยปีจนกระทั่งโลกเข้าสู่ยุคโลกาภิวัตน์ ความเชื่อดังกล่าวแปรเปลี่ยนเป็นการถวายเส้นผมแลกกับการขอพรสำเร็จ 

และนั่นจึงเป็นที่มาของ ‘ติรุมาลา ติรูปติ เทวสถานัม’ (Tirumala Tirupati Devasthanams: TTD) องค์กรอิสระที่ก่อตั้งโดยรัฐบาลรัฐอานธรประเทศซึ่งรับหน้าที่ดูแลรับผิดชอบการบริหารจัดการวัดติรุมลา ริเริ่มธุรกิจ ‘Tonsure Centres’ หรือ ‘ศูนย์โกนผมครบวงจร’ โดยมีช่างตัดผมนับร้อยชีวิตคอยให้บริการในบริเวณวัด มีระบบจัดการคิว ระบบชำระเงินค่าโกนผม มีห้องอาบน้ำสำหรับชำระล้างตัวพร้อมเปลี่ยนชุดเตรียมเข้าพิธีสักการะขอพร

และด้วยปริมาณเส้นผมหลายร้อยตันต่อปี องค์กรติรุมาลาฯ จึงนำเส้นผมเหล่านั้นเข้าสู่กระบวนการประมูลออนไลน์เพื่อขายเส้นผมเหล่านั้นแก่ร้านตัดผม, โรงงานผลิตวิกผม และส่งออกในไปยังประเทศอื่นๆ 

สาเหตุที่การทำธุรกิจศูนย์โกนผมครบวงจรสามารถดำเนินได้โดยไม่ผิดกฎหมายนั้น เพราะองค์กรติรุมาลาฯ ดำเนินกิจการภายใต้การกำกับของรัฐบาล ขณะเดียวกันมีการทำข้อตกลงกับผู้ใช้บริการว่าสิทธิ์การเก็บรักษาเส้นผมที่ถูกโกนจะตกอยู่กับองค์กรติรุมาลาฯ ซึ่งสามารถนำไปใช้ต่อได้ในเชิงพาณิชย์ โดยรายได้จากการทำธุรกิจจะถูกส่งกลับมาทำนุบำรุงวัด และมีการเสียภาษีอย่างถูกต้อง

ถึงกระนั้นก็ยังมีข้อถกเถียงตามมาอยู่บ่อยครั้ง ว่าการทำธุรกิจลักษณะนี้อาจนำมาสู่ปัญหาสิทธิมนุษยชนอย่างการบังคับขายเส้นผม หรือผิดจากหลักวัตถุประสงค์เดิมที่ทำเพื่อสนองความศรัทธา แต่ปฏิเสธไม่ได้เลยว่าโมเดลธุรกิจนี้เองมีส่วนทำให้วัดติรุมลาฯ เป็นวัดที่ร่ำรวยที่สุดในประเทศอินเดีย

Shukubo: เปลี่ยนที่พำนักสงฆ์ให้เป็น ‘โฮมสเตย์’ สัมผัสรสพระธรรมฉบับวิถีเซน

75,000 คือจำนวนตัวเลขวัดร้างและวัดที่ขาดผู้ดูแลสืบทอดต่อในประเทศญี่ปุ่น ซึ่งส่วนใหญ่เป็นวัดศาสนาพุทธฝ่ายมหายาน นิกายเซน (Zen) สาเหตุหลักๆ มาจากจำนวนประชากรที่ลดลงในประเทศญี่ปุ่น เหลือเพียงผู้สูงอายุจำนวนหนึ่งที่ยังเข้าวัด ขณะที่เด็กรุ่นใหม่เริ่มหันหลังให้กับศาสนา 

ด้วยจำนวนรายได้จากการรับบริจาคที่ลดลง วัดในญี่ปุ่นหรือที่เรียกว่า ‘โชคุโบะ’ (Shokubo) จึงปรับตัวด้วยเปลี่ยนที่พำนักสงฆ์เป็น ‘โฮมสเตย์’ วัดเอะโคอิน ภูเขาโคยะซัง (Ekoin Temple, Koyasan) จังหวัดวากายามะ

ที่ภายในวัดยังคงบรรยากาศเงียบสงบ อุดมด้วยแมกไม้ธรรมชาติ และสถาปัตยกรรมวิจิตรงดงามของตัววัด เพิ่มเติมคือมีการแบ่งสัดส่วนให้กลายเป็นที่พักสำหรับต้อนรับนักท่องเที่ยว พร้อมโปรแกรมกิจกรรม ‘ปฏิบัติธรรมแบบวิถีเซน’ เช่น การคัดลอกพระสูตร, นั่งสมาธิ, สวดมนต์, ทำวัตรเช้า, แช่ออนเซ็น ไปจนถึงการทานอาหารมังสวิรัติหรือที่เรียกว่าโชจิน เรียวริ (Shojin Ryori) ที่ปรุงจากวัตถุดิบท้องถิ่นตามฤดูกาล

ไม่ใช่แค่การปรับตัวในแง่กิจกรรม บุคลากรและพระสงฆ์ภายในวัดเองยังหันมาใช้ภาษาอังกฤษในการสื่อสารเพื่อให้นักท่องเที่ยวรู้สึกสบายใจ และถ่ายทอดขนบธรรมเนียมวัฒนธรรมหรือเรื่องราวประวัติศาสตร์ของวัดได้อย่างถูกต้อง

ถ้าถามว่าการที่วัดเปลี่ยนตัวเองเป็นโฮมสเตย์เชิงพาณิชย์จะไม่ผิดหรือ? คำตอบคือไม่ เพราะตามบทบัญญัติของกฎหมาย ‘religious organization’ ของประเทศญี่ปุ่นซึ่งครอบคลุมการดูแลวัด, ศาลเจ้า, โบสถ์ ฯลฯ ระบุไว้ชัดเจนว่า ศาสนาสถานใดก็ตามที่จดทะเบียนภายใต้ Religious Corporations Act หรือกฎหมายที่ให้สถานะทางกฎหมายแก่หน่วยงานทางศาสนา สามารถถือครองทรัพย์สินและดำเนินกิจการเชิงพาณิชย์ได้เพื่อบรรลุวัตถุประสงค์ขององค์กร 

นอกจากนี้รายได้ที่มาจากการทำพิธีกรรม, การบริจาค และกิจการพาณิชย์จะได้รับสิทธิพิเศษชำระภาษีน้อยกว่าองค์กรเอกชนทั่วไป นั่นก็เพื่อทำให้ศาสนสถานสามารถยืนหยัดได้ด้วยตนเอง จึงไม่แปลกใจที่วัดในประเทศญี่ปุ่นจะค่อยๆ ผันตัวเองเป็นโชคุโบะ ที่ต้องบอกว่าได้รับความนิยมจากนักท่องเที่ยวที่สนใจในเทรนด์ Wellness

TBN: สถานีโทรทัศน์ที่ยืนหยัดถึง 72 ปีจากแรงศรัทธาของคริสต์ศาสนิกชน

ย้อนกลับไปปี 1973 สหรัฐอเมริกาได้เกิดเครือข่ายโทรทัศน์คริสเตียนนานาชาติที่ใหญ่ที่สุดในโลกชื่อว่า ‘Trinity Broadcasting of Texas, Inc.’ (TBN) ที่ก่อตั้งโดยนักบวชนิกายเพนเทคอสต์ ก่อนจะถูกดำเนินกิจการโดยคู่สามีภรรยาพอลและแจน คราวซ์ (Paul and Jan Crouch) ในฐานะองค์กรไม่แสวงผลกำไรที่ดำเนินงานในรูปแบบเครือข่ายสื่อโทรทัศน์ 

เครือข่ายโทรทัศน์ TBN เน้นผลิตและนำเสนอรายการที่เผยแพร่ความเชื่อศาสนาคริสต์นิกายต่างๆ ทั้งโปรเตสแตนต์, คาทอลิก และอีแวนเจลิคัล ไปจนถึงนำรายการบางส่วนที่มาจากคริสตจักรออกฉาย 

ในเวลาต่อมา TBN ยังขยายเครือข่ายการออกอากาศไปยัง 30 ประเทศทั่วโลก อย่างในทวีปเอเชียที่ออกอากาศในนาม TBN Asia, มีช่องออกอากาศที่เน้นเจาะกลุ่มผู้ชมวัยเด็กอย่าง Smile of a Child TV ไปจนถึงการปรับตัวตามพฤติกรรมผู้บริโภคสมัยใหม่ด้วยการออกอากาศผ่านแพลฟอร์มสตรีมมิ่ง

ปัจจุบัน TBN ยืนหยัดได้ด้วยการเน้นรับบริจาคจากผู้ศรัทธาเป็นหลัก และบางคราวมีการเปิดรับระดมทุนครั้งใหญ่เพื่อหลีกเลี่ยงการรับเงินจากการโฆษณา เพราะโฆษณาบางตัวอาจขัดกับหลักศาสนาที่เผยแพร่นั่นเอง 

ทั้งนี้ TBN ดำเนินกิจการภายใต้กรอบกฎหมาย Internal Revenue Code (IRC) ในประเภทที่ได้รับการยกเว้นภาษีตามมาตรา 501(c)(3) ทำให้รายรับที่เข้ามาในองค์กรได้รับการลดหย่อนภาษี และมีการตรวจสอบอย่างโปร่งใสโดยรัฐบาลอยู่ตลอด

จากเคสต์ที่กล่าวมาจะเห็นถึงกลยุทธ์อันชาญฉลาดขององค์กรศาสนาในการปรับตัวให้เข้ากับระบบทุนนิยม โดยที่เนื้อในไม่ขัดหรือผิดต่อหลักความศรัทธา แต่ที่สำคัญคือการมี ‘กฎหมาย’ ควบคุมอย่างเป็นรูปธรรม ที่ทำให้การประกอบกิจการไม่เกิดการกอบโกยผลกำไรจนเป็นปัญหาในอนาคต

นัยหนึ่งอาจเป็นการสะท้อนให้เห็นว่า ศาสนาในบ้านเราอาจต้องทำความเข้าใจยอมรับว่าใดๆ ในโลกปัจจุบันล้วนขับเคลื่อนด้วยเงินทุน ฉะนั้นการเลิกปิดตาข้างหนึ่งแล้วดำเนินการให้เป็นกิจลักษณะ มีการตรวจสอบได้อาจเป็นหนทางออกที่ดีกว่า และอาจทำให้ปัญหาคอร์รัปชั่นภายในวัดหมดไปด้วย 

ที่มา:

• https://knowledge.wharton.upenn.edu/article/religious-giving-do-unregulated-temples-of-god-really-serve-a-higher-purpose
• https://www.theguardian.com/world/2006/jun/25/india.theobserver
• https://swarajyamag.com/insta/around-two-lakh-pilgrims-offer-hair-at-tirupati-in-one-week
• https://www.nikken.jp/en/expertise/interior_design/a_temple_revitalization_project.html
• https://www.japaneselawtranslation.go.jp/en/laws/view/3898/en
• https://www.japan-guide.com/e/e2025_temple_lodgings.html
• https://www.tbn.org/
• https://www.irs.gov/publications/p557